Być uchodźcą. Losy polskich uciekinierów i zesłańcow w II wojnie światowej

To o czym dziś chcę powiedzieć, to rzecz rozdzierająca serce. Zrozumiałem, jak mi się wydaje, co to znaczy być uchodźcą, chociaż nikt nie jest w stanie pojąć i zrozumieć człowieka, który nagle ni stąd, ni zowąd stanął wobec dylematu, jak ratować swe życie, gdzie szukać schronienia dla siebie i rodziny.  Losy polskich uciekinierów i zesłańców w II wojnie światowej zasługują nie tylko na uwagę, ale także winny pobudzić do może trochę spóźnionej, ale istotnej refleksji. Jak się zachować, gdy trzeba ratować uchodźców?

 Od paru dni przymierzam się do tego tematu i wciąż nie wiem, jak to zrobić? Wiem, że dziś najmądrzejsze słowa, najzręczniej, najdobitniej, w najbardziej wymyślny sposób cyzelowane, odbiją się grochem o ścianę! Bo wydaje się że o minionej wojnie światowej wszystko zostało już napisane. I zrobili to nie tacy jak ja parweniusze pióra, ale wybitni pisarze, klasycy, znawcy historii, mistrzowie słowa i wiedzy.

Właśnie, tak się  wydaje, myślę że nie tylko mnie. Dotąd sądziłem, że wiem wszystko co trzeba o II wojnie światowej. Naczytałem się o tym w podręcznikach historii, w prasie, literaturze, nasłuchałem w radio i telewizji. A dzisiaj ogarnia mnie wstyd. Czuję się jak naiwny historyk, homo novus po wyższej uczelni, któremu wydawało się, że posiadł wszystkie rozumy i że już nic nie potrafi go zaskoczyć.

Mam przed sobą olbrzymią księgę, najnowszą pracę Normana Daviesa, „Szlak nadziei. Armia Andersa. Marsz przez trzy kontynenty”. A pod tytułem zdawkowa  informacja: 1334 dni, 120 tys. ludzi. 12 500 kilometrów.

To łatwo się czyta, tak samo jak odnajduje na mapie i konfrontuje daty i nazwiska najważniejszych osób, znanych z podręczników historii. Znacznie trudniej jest uświadomić sobie to, co się kryje pod tymi danymi.

„Chciałem pokazać ogromną różnorodność ludzi dowodzonych przez generała Andersa, a także niezwykły wachlarz ich uczuć i przeżyć, od rezygnacji i rozpaczy, przez strach, tęsknotę, ciężkie próby i poświęcenie, aż do ulgi i nadziei” – pisze wybitny historyk, Norman Davies.

Marsz Armii Andersa nie ma sobie równych w historii. Rozsypani po „nieludzkiej ziemi” Polacy stawili się na wezwanie generała Andersa, licząc na ocalenie. Przekroczyli granice Związku Sowieckiego z nadzieją, że jest to jedyna szansa na powrót do rodzinnych domów.

To oni stali się namiastką wolnej Polski – czytamy w zwięzłej notatce na obwolucie książki.

Ale księga ta odsłania w sposób wstrząsający rzecz, o której niewiele wiemy. Żołnierzom towarzyszyli cywile, dzieci, kobiety, starcy. Wraz z nimi przewędrowali cały szlak bojowy. Próbowali żyć normalnie. Działały szpitale, szkoły, sierocińce. To są dziesiątki tysięcy polskich uchodźców, którzy doświadczali losów tułaczki wraz z exodusem polskiej armii. W ten sposób znaleźli się oni w obozach dla uchodźców poczynając od Uzbekistanu, Kazachstanu, poprzez Iran, Irak, Syrię, Liban, Palestynę, Egipt, a potem Bliski Wschód i  Afrykę Północną, a na koniec w słonecznej Italii, gdzie armia gen. Andersa zasłynęła bohaterską szarżą by zdobyć Monte Cassino. Mało tego, w książce mamy rozdziały obrazujące życie polskich uchodźców na antypodach, w Australii, Nowej Zelandii, a nawet w Meksyku.

 To co dowiadujemy się z książki jest porażające. Z jednej strony gehenna Polaków z kresów wschodnich, poddanych nieludzkiej eksterminacji przez reżim stalinowski po zagarnięciu terenów wschodniej Polski we wrześniu 1939 roku. Zsyłki na Sybir, gułagi, obozy pracy, głód, nędza, choroby i śmierć, ustawicznie towarzysząca uchodźcom przez całe lata. Wiemy już o tym, jak bolesnym symbolem okrucieństwa Stalina stał się Katyń, miejsce pomordowania tysięcy polskich oficerów przez NKWD. Wiemy też o bestialskich mordach i pożogach ludności polskiej na Wołyniu i Podolu dokonanych przez ukraińskie bandy UPA.

 Z drugiej strony tułaczka po całym świecie tych co przeżyli, status uchodźców zależnych tylko i wyłącznie od politycznego nastawienia władz lub stosunku tubylców do obcokrajowców.

To jest najbardziej szokujące. Dlaczego się o tym nie mówi, dlaczego nic o tym nie wiemy. Dlaczego dopiero ta książka dostarcza wiarygodnych informacji o tragedii polskich rodzin tułaczych, o tym że polscy uchodźcy byli na całym świecie i często spotykali się z daleko idącą pomocą i sentymentem w wielu krajach  na wszystkich kontynentach, m. in. w Syrii. Pomocna dłoń ze strony ludności krajów często bardzo egzotycznych dla Polaków była dla nich ratunkiem i szansą przetrwania. To hańba, że dziś przed takimi samymi uchodźcami jakimi byli wtedy Polacy zamykamy nasze granice.

Książka Normana Daviesa liczy sobie prawie 600 stron. Nie jestem w stanie jej streścić, opowiedzieć wszystkiego, zwłaszcza że obfituje w bezpośrednie relacje dziesiątek osób, które zaliczyły tę drogę golgoty. To trzeba koniecznie przeczytać. Jestem pod takim wrażeniem, że nie mogę myśleć o tym spokojnie. Boję się o Polskę. Jak łatwo przekroczyć granice bezpieczeństwa w dzisiejszym świecie pełnym niepokoju. Jak łatwo utracić to wszystko, co udało się nam po wojnie osiągnąć. Od ponad półwiecza mamy kraj wolny, niepodległy i mamy pokój. A przecież tak łatwo to wszystko utracić. Nam się wydaje, że wiemy co to znaczy wojna. Nie boimy się jej, bo mamy silną armię i jesteśmy w NATO. Tak samo myśleli Polacy w 1939 roku. Hitlerowskie Niemcy nie były groźne, bo mieliśmy zawarte sojusze z Francją i Wielką Brytanią. I co się okazało? W niecały miesiąc Polska utraciła niepodległość, została ponownie rozdarta przez Niemcy i Związek Sowiecki, a setki tysięcy Polaków straciło nie tylko swój dom, rodzinę, przyjaciół, ale zostali skazani na niekończącą się tułaczkę, by tylko ratować życie i zachować resztki nadziei  na powrót do ojczyzny. 

Wraz z fotografem Januszem Rosikoniem Norman Davies wyruszył w ślad Armii Andersa. Odwiedził Rosję, Iran, Izrael, Włochy, a nawet Nową Zelandię i Afrykę. Książka zawiera nieznane relacje świadków oraz liczne zdjęcia dokumentujące tę fascynującą podróż Szlakiem Nadziei.

Oddaję głos autorowi książki, Normanowi Devisowi:

„Generał Anders i jego armia należą już do historii. Cierpienia i dążenia ludzi już się skończyły. I dlatego właśnie istotne jest, by nowe pokolenia dowiedziały się, co się wydarzyło i oddały hołd triumfowi ludzkiego ducha.  Gdyby współcześni Polacy lepiej znali swoją historię, nie byliby tak skłonni do lekceważenia osiągnięć narodu z ostatnich dwudziestu pięciu lat”.

„Szlak Nadziei” to wielka książka. Nie myślę tu o jej rozmiarach. To książka, która odsłania w całej rozciągłości tułaczy los dziesiątków tysięcy Rodaków, rozrzuconych po całym świecie. Towarzyszyła im jedna wielka nadzieja – powrót do Ojczyzny, by móc uklęknąć i ucałować skrawek polskiej ziemi, by poczuć się wolnym i bezpiecznym. Co zrobić, byśmy z tragicznych doświadczeń naszych antenatów potrafili wyciągnąć logiczne wnioski?

Fot. Zbigniew Dawidowicz