Trans - Gombrowicz

W naszej literaturze polskiej tak samo jak w światowej mamy utwory, o których można powiedzieć, że ich przesłania mają wartość uniwersalną. Moja dobra znajoma z Warszawy, Stokrotka, ceniona przez czytelników autorka książek, w swoim blogu zamieściła indeks piętnastu światowej sławy woluminów, uznanych na portalu internetowym Onet jako takie, które każdy Polak powinien przed śmiercią przeczytać.

Osoby zainteresowane tym, jakie to są książki odsyłam do blogu „Bajeczki Stokrotki”, w którym możemy przeczytać króciutkie ich recenzje, a także różnorodne opinie licznych komentatorów.

Pomyślałem sobie, że taki sam indeks warto by sporządzić dla klasyków naszej literatury narodowej, choć wydaje mi się to równie dyskusyjne jak w odniesieniu do propozycji Onetu.

Ja osobiście nie odważyłbym się na taką próbę i myślę, że jest to rzecz przynosząca więcej szkody niż pożytku. W naszej krytyce literackiej zdania są podzielone tak samo, jak ustawiczne mieszanie w wykazach lektur szkolnych w zależności od konstelacji politycznej MEN.

Walory książek są uzależnione od subiektywnych ocen odbiorców i nie ma takiej miary, by wyważyć, która z książek jest cenniejsza. Ale oczywiście każdy z nas może się pokusić o sporządzenie takiego zestawu jako propozycję i zachętę, zwłaszcza, że nie stanie się to, tak jak lektury szkolne, obowiązującym.

Kierując się tą zasadą zdecydowałem się wypromować jedną z mniej głośnych pozycji w literaturze polskiej, której twórca jest uznany przez wielu historyków literatury wybitnym  pisarzem polskim, choć budzących liczne kontrowersje. Rzecz dotyczy Witolda Gombrowicza, cenionego w świecie autora m.in. takich powieści jak „Ferdydurke” (1937), w której sformułował swój program literacki, „Iwona , księżniczka Burgunda” (1938), czy też „Pornografia” (1960).

Nie mam zamiaru pisać o niezwykle barwnej i przebogatej w wydarzenia biografii, tak samo jak o twórczości Witolda Gombrowicza, bo to są tematy do obszernego omówienia. Internauci mogą w każdej chwili znaleźć odpowiednie informacje w goglach.

Chcę dzisiaj  zainteresować Czytelników mniej może znaną, a jak się okazuje ogromnie wartościową powieścią, a nosi ona tytuł „Trans – Atlantyk” i została napisana przez W. Gombrowicza na emigracji w Argentynie w 1953 roku. Dostrzegam w niej właśnie wartości uniwersalne, bo jak się okazuje mimo upływu czasu – jest wciąż aktualna i nie dotyczy tylko naszego kraju. Niestety, okazuje się, że obecna formacja polityczna, tak samo jak to miało miejsce w PRL-u, książkę tą najchętniej spaliłaby na stosie.

Do księgarń powieść wyklętego przez komunistyczne władze Gombrowicza trafiła na fali Października w 1957 roku. Przedstawiano ją jako satyrę na II Rzeczpospolitą, jako rozrachunek z bogoojczyźnianą tradycją narodową. W świecie zaś czyta się ją jako uniwersalny manifest wolności, kierowany przeciwko wszelkim systemom represji.

Najlepiej i rzecz oczywista najwiarygodniej określił ideę przewodnią swej książki sam  Gombrowicz. A zrobił to w przedmowie do polskiego wydania:

„Poczta przynosi mi rozmaite głosy z kraju o „Trans – Atlantyku” i dowiaduję się, że jest to „pamflet na frazes bogo - ojczyźniany”, czy też satyra na przedwojenną Polskę… W tej skali maksymalna ocena do jakiej mógłbym pretendować, to ta, która widzi w utworze „narodowy rachunek sumienia”, tudzież „krytykę naszych wad narodowych”…

„Trans – Atlantyk jest między innymi satyrą. I jest także, między innymi, dość nawet intensywnym porachunkiem… nie z żadną poszczególną Polską, rzecz jasna, ale z Polską taką, jaką stworzyły warunki jej historycznego bytowania i jej umieszczania w świecie (to znaczy z Polską słabą)… Rozluźnić to nasze poddanie się Polsce! Oderwać się choć trochę. Powstać z klęczek. Ujawnić, zalegalizować ten drugi biegun odczuwania, który każe jednostce bronić się przed narodem, jak przed każdą zbiorową przemocą…

Trans – Atlantyk jest po trosze wszystkim, co chcecie: satyrą, krytyką, traktatem, zabawą, absurdem, dramatem – ale niczego nie jest wyłącznie, ponieważ jest tylko mną, moją „wibracją”, moim wyładowaniem, moją egzystencją.

A dalej w przedmowie rozwija Gombrowicz te wątki zwracając uwagę, że książka jest swego rodzaju rewizją o charakterze uniwersalnym, a więc nie tylko polskim, bo problem dotyczy stosunku nie Polaka do Polski, ale człowieka do narodu. I że ma na oku wzmocnienie, wzbogacenie życia indywidualnego, uczynienie go odporniejszym na gniotącą przewagę masy.

Przedmowa zawiera rzecz jasna sformułowania ogólne. Natomiast szczegóły poznajemy w książce. Nie jest ona łatwa do odczytania i zrozumienia z uwagi na typowy dla satyrycznych pamfletów styl wypowiedzi. Zobrazuję go jednym wymownym cytatem, w którym jej autor usiłuje wytłumaczyć powody, dla których zdecydował się nie wracać do kraju na wieść o wybuchu wojny z Niemcami we wrześniu 1939 roku i pozostać w Buenos Aires, do którego przypłynął okrętem z  oficjalną wizytą:

A płyńcież wy, płyńcież Rodacy do Narodu swego! Płyńcież wy do Narodu waszego świętego chyba Przeklętego! Płyńcież do Stwora tego św. Ciemnego, co od wieków zdycha, a zdechnąć nie może! Płyńcież do Cudaka waszego św., od Natury całej przeklętego, co wciąż rodzi, a przecież wciąż Nienarodzony! Płyńcież do Ślamazary waszy św., żeby was ona dalej Ślimaczyła!

W książce autor przyznaje się, że o tych bluźnierczych powodach nie mógł mówić głośno, kiedy znalazł się w sklerykalizowanym światku polonijnym argentyńskiej stolicy, by nie znaleźć się na jej bocznym torze. Zachowywał się jak kameleon, tworząc pozory lojalnego i uległego uczestnika tej  maskarady. Cała autobiograficzna opowieść jest przede wszystkim pamfletem na to środowisko, w którym dostrzegał wszystkie wady i przywary przeniesione z dalekiej ojczyzny. Karykaturalne spory, układy, spiski, rauty, polowania, kojarzące się z sarmacką Rzeczpospolitą, są treścią życia argentyńskiej Polonii, a zarazem gigantyczną kpiną ze strony pisarza, który widział w tym zwierciadlane odbicie życia sfer wyższych w ojczystym kraju.

By się o tym wszystkim przekonać, by dostrzec jak niezwykle trafnie i przewidywalnie potrafił odsłonić naszą sarmacką duszę, zakłamaną w pustych słowach – zaklęciach: bóg , honor i ojczyzna, wystarczy spojrzeć oczami Gombrowicza na to, co się  znów u nas dzieje.

I właśnie dlatego, pisarz, który potrafił to obnażyć bezkompromisowo, znalazł się ponownie na indeksie. Musimy poczekać na kolejny Październik, albo Grudzień, by twórczość Witolda Gombrowicza powróciła na należne jej poczesne miejsce w panteonie klasyki narodowej.

P.S. Słowo „trans” – zgodnie ze słownikiem wyrazów obcych może znaczyć stan podobny do niepełnego snu, snu z obniżoną świadomością, np. pod wpływem hipnozy. Niektórzy za taką właśnie uznają twórczość Witolda Gombrowicza, stąd tytuł mojego postu.